Novo doba i u njemu novi ljudi

Na osnovu "Memoara" Prote Mateje Nenadovića, jedinog poznatog svedočanstva o oslobađanju Valjeva u Prvom srpskom ustanku, Radovan M. Drašković je još pre pola veka utvrdio da se to svakako dogodilo rano ujutro 8. marta (po novom kalendaru 20. marta) 1804. godine. Sa tim Draškovićevim razjašnjenjem datuma oslobođenja Valjeva sasvim su saglasni i ovovremeni valjevski istoričari. Ocenjujući da je u pitanju veoma krupan istorijski događaj, valjevski opštinski parlament je nedavno odlučio da ubuduće 20. mart bude slavljen kao glavni praznik Valjeva što će ovoga marta, prvi put, biti i učinjeno.

Danas malo šta znamo o Valjevu u vremenu kad su u njega, zapaljenog srpskim i turskim vatrama, ušli Karađorđevi ustanici. A taj ulazak bio je olakšan činjenicom da su Turci, predvođeni omrznutim muselimom Poreč Alijom, već bili utekli iz varoši. (Žene i decu su sklonili u Soko i Užice ili u Bosnu odmah posle seče knezova.)

Kula Nenadovića, crtež Mila Petrovića

Hasan-paša Srebrnički je početkom 1806. godine uspeo sa svojim odredom da prodre u Valjevo i Brankovinu i da ih zapali. To je, do 1813. godine, predstavljalo jedino ozbiljnije tursko ugrožavanje prestone varoši Valjevske nahije. Zahvaljujući tome, u njoj je otpočelo uspostavljanje novog stanja, različitog u odnosu na predustaničko. Omogućeno je izrastanje Valjeva u "važno trgovačko središte ustaničke Srbije i sedište administracije i regularnih trupa Valjevske nahije". U Valjevu je od 1808. vodio narodnu "malu školu" Jovan Rusmir iz Sremskih Karlovaca učiteljujući među Valjevcima do 1813. godine. Na samom početku 1809. ustanovljen je nahijski sud, Valjevski magistrat, kao zvanična pravosudna institucija umesto neformalne koja je zasnovana na Kličevcu u maju 1804. Varoš je, prema onovremenom svedočenju Vasilija Gramberga, imala 1808. godine 200 kuća.

Posle sloma ustanka, u jesen 1813. godine, u Valjevo su se vratili Turci. Ponovo su glavna vlast u Valjevu i čitavoj Valjevskoj nahiji postali valjevski muselim i kadija. I pored nekadašnje osionosti, oni tada nisu raspolagali sa dovoljno mogućnosti, niti je bilo dovoljno vremena za obnovu života orijentalne kasabe, kakav je u njoj postojao do 20. marta 1804.

Među valjevskim Turcima je od proleća 1815. godine stolovao vladika Danilo II, vrativši episkopsku stolicu iz Šapca u Valjevo ali je ubrzo odbegao u Bosnu. Pisar mu je bio Sima Milutinović Sarajlija.

Novo oslobađanje Valjeva od Turaka, odnosno novo bekstvo valjevskih Turaka ispred srpskih ustanika, dogodilo se 28. maja 1815. Proteći će, međutim, još poprilično vremena dok se Turci sasvim ne isele iz ove varoši i dok sva njihova imovina ne pređe u srpsko vlasništvo. Pošto je Srbija Drugim ustankom samo izborila izvesnu autonomiju, ali ne i potpunu samostalnost, u Valjevu je sve do oko 1830. godine bilo turskih zapovednika - muselima. Postavljao ih je vezir a plaćao narod. Doduše, vremenom je svaka njihova moć bledela. Poslednji valjevski muselim, Numan-aga, nalazio se na toj dužnosti desetak godina i, kako izgleda, ostao Valjevcima u pristojnoj uspomeni. Otišao je 1831. godine u Soko i tamo umro, a potomci mu se odatle odselili u Tuzlu. Pre njega su u Valjevu bili muselimi: Ćehaja-pašin sin (ime mu nije upamćeno), Mehmed-aga, Arap-Oglu, Hadži Džafer-aga, Ali-Ćehaja, Sait-efendija.

U imovinskom pogledu održao se i posle ustanaka specifični status Valjeva sa njegovom najbližom okolinom. Predstavljalo je Valjevo hasovinu, jedinu hasovinu u tzv. Beogradskom pašaluku za koju se zna. Takvi državni posedi učestvovali su u izdržavanju vladaoca. Valjevska hasovina je, zahvaljujući takvom svom statusu, bila izuzeta od poreza koji je određivan za Valjevsku nahiju što joj je predstavljalo priličnu pogodnost. Zna se da je Valjevska hasovina bila "u jedan mah... ustupljena na uživanje beogradskom kadiji", a zatim se nalazila u obavezi da svoga muselima snabdeva raznim potrebama. To se održalo do 1823. godine kada je knez Miloš dao valjevsku hasovinu u zakup na tri godine svom bratu Jevremu Obrenoviću. Postojala je i kasnije, o njoj ima pomena i iz 1831. godine.

Trgovina i zanatstvo su bili dominantni vidovi privređivanja tadašnjeg valjevskog varoškog stanovništva. Mnogi su se, istina, opredeljivali i za držanje mehana, naročito novodoseljeno stanovništvo. Smatra se da je u životu Valjeva tada nastupio privredni prosperitet ali i da on nije bio dugotrajan.

U tim vremenima Valjevo je bilo čuveno po svojim velikim vašarima (panađurima) koji su i u 18. veku bili među najvećim na Balkanskom poluostrvu, a među prvima su obnovljeni posle ustanaka. Trajali su po nedelju dana. O Cvetima, Mioljdanu, a naročito leti, o Ilindanu, na njima se sticao mnogobrojni svet sa raznih strana Turskog carstva trgujući svim "ovozemaljskim" proizvodima pa i knjigama. Državni prihod od svih vašara u Srbiji iznosio je, na primer, 1835. godine 23.347 groša, dok je samo tadašnji ilindanski vašar u Valjevu dao državi 12.963 groša prihoda. Bilo je na njemu preko 1.100 lica, neki su došli iz Makedonije, Bugarske, Grčke, Rumunije pa čak i iz Italije.

Postojala je u Valjevu u godinama posle Drugog srpskog ustanka mezulana (poštanska stanica) u kojoj se početkom 1818. godine rasplamsao požar i odatle proširio na tridesetak obližnjih dućana. Mezulana je 1834. raspolagala sa šest konja.

Magistrat (sud) valjevski nastavio je rad 1815, ubrzo po oslobođenju, a sedište mu je bilo na Ubu. Ubrzo je, međutim, ukinut na osnovu sporazuma o miru sa Turcima po kome su sudske poslove u Srbiji obavljali seoski i varoški knezovi i sreski i nahijski knezovi, a knez Miloš Obrenović predstavljao vrhovnu sudsku vlast. Obnovljen je u leto 1822. godine pod nazivom Sud nahije valjevske. Za njega je 1824. izgrađen konak od dve sobe, jedne odžaklije i divanine (sale).

Muselimov konak, crtež Mila Petrovića

Uvećavala se u tom Valjevu potreba i za drugim civilizacijskim tekovinama. Još 1814. godine trojica valjevskih trgovaca - Nastas Dokić, Dmitar Mišić i Blažo N. - pretplatili su se na "Pismenicu" Vuka Karadžića. Vremenom će Valjevci iz Valjeva u sve većem broju kupovati knjige putem prenumeracije (pretplate) i u njima, u spiskovima prenumeranata, ostavljati poneko svedočanstvo o sebi. Među tim ranim valjevskim knjigoljupcima nalazio se 1831. Milivoj Tomić, varoški kmet, koga su 1839. godine sugrađani izabrali za prvog predsednika njihovog Primiritelnog (mirovnog) suda a docnije bio sudija u valjevskom i šabačkom okružnom sudu. Na Boška Tadića, takođe kao kmeta u Valjevu, nailazimo u jednom popisu prenumeranata iz 1833. godine. (I Tadiću su docnije poveravane veoma važne sudske dužnosti u Valjevu, Šapcu i Beogradu.) U prve valjevske kmetove spadao je i trgovac Tanasije Danilović (1837). Ne znamo, nažalost, imena ostalih kmetova u Valjevu u prvim decenijama 19. veka. Inače, u vremenu pre 1839. kmetove je postavljao knez Miloš Obrenović i oni su se nalazili pri dnu hijerarhije onovremenih državnih dužnosnika.

Pre nego što je za upravljanje varoškim poslovima među valjevskim Srbima počelo postavljanje kmetova, te dužnosti su pripadale varoškim knezovima. U tom svojstvu se 24. maja 1818. pominje Milija Todorović. Na to kneževsko mesto je 1819. došao Jovica Milutinović iz Sankovića i ostao nekoliko godina. Varoški knez se, između ostaloga, starao o održavanju reda u varoši i raspravljao neznatnije sporove između Srba.

Valjevska nahija je onda bila razdeljena na četiri knežine (kolubarska, podgorska, tamnavska i posavska) u kojima su dominantnu vlast imali knezovi. Glavni knez za izvesno vreme objedinjene Šabačke i Valjevske nahije bio je od 22. septembra 1819. Jevrem Obrenović da bi ga 1829. zamenio Jovan Bobovac. Početkom 1830. godine knežine su pretvorene u kapetanije a knezovi postali kapetani da bi 1834. nahije bile preimenovane u okruge a kapetanije u srezove. Starešine tih teritorijalnih jedinica nazvane su sreskim i okružnim načelnicima.
Kao najraniji valjevski protoprezviteri pominju se Mateja Nenadović i Radojica Žujović. To zvanje je ovde 1827-30. godine imao Jovan Hadžić, sin Hadži Ruvima. Potonji valjevski sveštenici su Petar Saić (od 1829) i Dobrivoje Urošević. Prvobitna valjevska crkva, "mala od pletera", podignuta je posle Drugog ustanka ali je ubrzano narastala svest o potrebi da se ona nanovo gradi.

Ako je suditi samo po spiskovima prenumeranata na knjige, najraniji posleustanički "detonastavnik valjevske junosti" bio je Georgije Gavrilović. On se 1830. pretplatio na knjigu Konstantina Pejčića "Rukovoditelj k sveopštem zdravlju", a 1832. na "Sabor istine i nauke" Jovana Stejića. Postoje, doduše, tvrdnje da je u Valjevu škola obnovljena još 1818. godine i da je u njoj učiteljevao Ivan Treptalo, rodom iz Srednje Dobrinje. Tu školu su osnovali sami građani pa su oni i učitelje plaćali. Đorđe Magarašević je svedočio da je 1827. u valjevskoj školi "skoro 50 učenika bilo", a učitelj im (došao iz Srema) imao godišnju platu od 500 groša. Gavrilovićevi sledbenici na učiteljskom poslu u Valjevu su od 1832. godine bili Atanasije Riza i Mihailo Popović.

Inače, najraniji podaci o stanovništvu Valjeva u vremenu posle Drugog ustanka su iz 1819. godine kada je u ovoj varoši bilo 118 poreskih glava (oženjenih punoletnih muškaraca), nastanjenih u 109 kuća. Svi oni su pripadali srpskom življu. Joakim Vujić je 1826. tvrdio da Valjevo ima 150 srpskih kuća, u haračkom tefteru iz 1833. godine upisano je 159 hrišćanskih domova sa 465 haračkih glava. Popis iz 1834. je precizniji, po njemu je u varoši bilo 140 kuća sa 893 stanovnika (530 muških, 363 ženskih).

Iz 1836. godine postoji dokumenat da je tada ovde bilo 113 trgovaca, zanatlija i mehandžija. Sudeći po svemu tome, izgleda da je tokom čitave prve polovine 19. veka Valjevo imalo manje od hiljadu stanovnika.
U prve tri decenije 19. veka valjevsko stanovništvo je činilo i izvestan broj žitelja islamske veroispovesti, uglavnom sitnih trgovaca i zanatlija, o kojima se uvek govori kao o Turcima. Oni su 1818. živeli u dvadesetak kuća, a 1826. godine, takođe prema svedočenju Joakima Vujića, u 30 domova.

Preobražaju koji je Valjevo doživljavalo posle Drugog ustanka najviše su doprinosili novi ljudi u ovoj varoši, bilo da je reč o doseljenicima iz okolnih sela ili iz udaljenih krajeva - iz Užičke i Sokolske nahije, Bosne, Hercegovine i Crne Gore.

LITERATURA
P. M. Nenadović, Celokupna dela, Beograd 1928; P. M. Drašković, Koga dana je oslobođeno Valjevo 1804. godine, Istoriski glasnik, br. 1-2, Beograd 1954; B. Peruničić, Grad Valjevo i njegovo upravno područje 1815-1915, Valjevo 1973; O. Gavrilović, Valjevski okružni sud 1815-1865. godine, Beograd 1973; M. Isailović, Osnovne škole u Valjevskom kraju 1804-1918, Valjevo 1985; P. M. Drašković, Valjevo u prošlosti, Valjevo 1987; St. Vojinović, Pretplatnici iz Valjeva i okoline na knjige, novine i časopise, Kalendar "Valjevac" za 1996; B. Krivošejev, Valjevo. Nastanak i razvoj grada, Valjevo 1997; Lj. Popović, Valjevski panađuri u prvoj polovini 19. veka, "Glasnik" IAV, br. 36, Valjevo 2002, 5-16.